ONI KOJI NE PAMTE PROŠLOST OSUĐENI SU DA JE PONAVLJAJU
Dugačak put od Jagodine do Aušvica traje oko 14 sati, koliko je potrebno da se automobilom pređe blizu 1100 kilometara, računajući i čekanje na jedinoj granici sa Mađarskom, odnosno sa Evropskom unijom. Da biste došli do gradića na samom jugu Poljske, potrebno je preći Mađarsku, Slovačku i na kraju Češku. Putevi su odlični i bez ikakvih poteškoća u snalaženju, osim , možda u Budimpešti. I tako sve do slovačkog grada na severozapadu zemlje, Žiline. Iako se odredište tada čini blizu, put postaje sve kompleksniji i zahtevniji, tako da je dolazak u Aušvic bez navigacije ili ranijeg poznavanja puta gotovo nemoguć. Dodatna nepovoljnost je što, ušavši u Poljsku, očekujete da će vam saobraćajni putokazi znatno olakšati pronalaženje mesta hodočašća miliona ljudi. Ali to nije slučaj. Poljski gradić Oświęcim, odnosno Ošvijenćin ili na nemačkom Aušvic, na prvi pogled se ni po čemu ne razlikuje od ostalih gradića u tom delu Poljske.
Dolazak u Aušvic
Kada se uđe u ovo mesto sa četrdesetak hiljada stanovnika i sa dva veka starijom istorijom od jagodinske, prvi utisak je da se radi o dobro uređenom, modernom mestu u kome se relativno gust saobraćaj u centru grada, čak i u ranim jutarnjim satima, uređuje kružnim tokovima. Nailazite na tržne centre i na najpoznatije restorane brze ishrane. A u stvari, u pozadini, stoji jedan stari grad sa prepoznatljivom arhitekturom, koja najviše podseća na onu u vojvođanskim gradovima, na primer u Somboru. Inače, grad leži na saobraćajnoj raskrsnici puteva koji povezuju zapadnu sa istočnom Evropom, kao i Poljsku sa jugom Evrope. To jedan od glavnih razloga zašto su se nacisti odlučili da u baš u ovom gradiću sagrade zloglasni logor smrti.
Istorija logora
Nepunu godinu dana nakon nemačke invazije Poljske i aneksije ovog dela teritorije od strane Trećeg Rajha, postojeću kasarnu poljske vojske na periferiji Aušvica sredinom 1940. godine, nacisti najpre koriste kao radni logor za nemačke kriminalce i poljske političke zatvorenike. Logor se u tom trenutku sastoji od 30-ak paviljona zidanih ciglom i prvi konvoj od oko 800 poljskih zatvorenika pristiže juna te godine. Broj zatvorenika će do 1944. godine narasti i do 16.000. Od septembra 1941. godine počinju masovna ubistva logoraša, čija se struktura menja, sve je više Jevreja, najpre poljskih, a zatim iz čitave Evrope, koji bivaju brutalno i sistematski deportovani, pljačkani, mučeni i ubijani u ovom koncentracionom logoru.
Sigurno da je jedan od ključnih datuma u istoriji koncentracionih logora i zločina počinjenih u ll svetskom ratu, bila nacistička Konferencija u Vansiju, predgrađu Berlina, održana januara 1942. Predvođena visokim SS oficirima, Hajdrihom i Ajhmanom, a na osnovu direktnog naređenja Geringa, odnosno Hitlera, na ovoj konferenciji se donosi odluka o „implementaciji konačnog rešenja jevrejskog pitanja“. Na osnovu čuvene Ajhmanove liste, bilo je potrebno uništiti 11.000.000 evropskih Jevreja. Ajhman na ovoj listi navodi i 10.000 srpskih Jevreja, a u Nedićevoj Srbiji je tokom rata deportovano ili ubijeno više od 15.000 Jevreja.
Iz ovih razloga već krajem 1941. godine menja se struktura i koncept koncentracionih logora u čitavoj Evropi, pa samim tim i u Poljskoj. U Aušvicu se dodatno gradi mreža od 40-ak logora, od kojih su najveći, pomenuta poljska kasarna, koja je sada poznata pod nazivom koncentracioni logor Aušvic l, ali i zloglasni logor za istrebljenje, Birkenau ili Aušvic ll Birkenau, u selu Březinka, tj. Bžežinka, na nemačkom Birkenau, na 3 km od Aušvica. Treći po veličini je radni logor Buna-Monovic, tj Aušvic lll.
Nacistički logori
Nacistički logori razlikovali su se po nameni i strukturi na radne, koncentracione i logore za istrebljenje. Zatvorenici u radnim logorima prvenstveno su služili kao radna snaga. Velike nemačke kompanije, poput čeličane Krup, imale su svoje fabrike u Aušvicu u kojima su radili logoraši. Pored Bune-Monovica u Aušvicu, sigurno da je zaslugom Spilbergove „Šindlerove liste“, najpoznatiji radni logor Plašov u okolini Krakova, sa zloglasnim upravnikom Amonom Getom. Koncentracioni logori, poput Aušvica l, imali su više namena: bili su tranzitni kampovi, logori za ratne zarobljenike, invalide, homoseksualce, kriminalce itd., dok su logori za istrebljenje imali isključivo jednu svrhu: masovno istrebljenje, u prvom redu Jevreja, ali i drugih „nepoželjnih grupa“.
Pored Birkenaua, u Trećem Rajhu je bilo izgrađeno još pet logora za istrebljenje i svi su bili locirani u Poljskoj: Šelmino, Bjižec, Treblinka, Sobibor i Majdanek. U ovim logorima je pobijeno oko 3 miliona i 100 hiljada uglavnom Jevreja, a samo u Birkenauu preko milion i 200 hiljada.
Mladi posećuju Aušvic
Naš vodič, kustos Memorijalnog centra i muzeja Aušvic-Birkenau, Miroslav Opstarčik, istoričar sa Univerziteta u Krakovu, prati nas u troiposatnom obilasku najpre Aušvica, a zatim i Birkenaua. U svom izuzetnom poznavanju istorije Aušvica i stradanja Jevreja, Poljaka, Roma, ruskih ratnih zarobljenika, ali i Jevreja iz Srbije, Hrvatske i Slovenije, i načinu na koji tumači dešavanja u jednom od najmračnijih perioda ljudske istorije, indikativno je da sve vreme govori o zločinima nacista, a ne Nemaca. Više puta ponavlja da Aušvic-Birkenau pokazuje koje su krajnje, gotovo nezamislive granice ljudskog zla. Poduhvat koji je iniciran i motivisan metafizičkom ideologijom o višoj rasi, a koji se u poslednjoj instanci svodi jedino na brutalno ubijanje, otimačinu i pljačku.
Paviljoni u Aušvicu danas su pretvoreni u izložbeni prostor. Jasne i žive fotografije zatvorenih i uskoro ubijenih ljudi. Preplašena i uplakana deca ugušena nedugo zatim Ciklonom B. Nepregledna količina ljudske kose ošišanih zatvorenika, zatim poslatih u krematorijum. Ljudsku kosu nacisti su slali na reciklažu u Nemačku i pravili od nje tkaninu. Otete torbe sa natpisima jevrejskih vlasnika, naočare, cipele, dečija garderoba. Tamnice u zloglasnom Bloku smrti 10, u kojima su ljudi zverski mučeni i ubijani.
Memorijalni centar svakoga dana poseti više stotina ljudi. Od 1947. godine, kada je otvoren, na inicijativu preživelih zatvorenika, do sada je Aušvic-Birkenau posetilo više od milion i po hodočasnika. Ono što možda iznenađuje jeste činjenica da većinu posetilaca čine uglavnom mladi ljudi, do 30 godina starosti. Iskustvo koje se doživi na ovom mestu je duboko intimno, neizbrisivo i do kraja neizrecivo, i ono pravi upitnim dotadašnji način gledanja na stvarnost i ustaljeni sistem vrednosti.
Na više paviljona u Aušvicu nalazi se poruka američkog filozofa i pesnika španskog porekla Santajane: „Oni koji ne pamte prošlost su osuđeni da je ponavljaju“. Obavezu da se zapamte i prenesu ovi strašni događaji iz prošlosti imaju prvenstveno oni koji su najviše stradali, ali i mi ostali, zbog budućnosti i života dostojnog ljudske egzistencije.
Aleksandar Milošević